فضیلت و اعمال ماه شعبان - دانشگاه بوعلی سینا همدان
فضیلت و اعمال ماه شعبان
ماه شعبان ماهی است منسوب به پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) که خود می‌فرمودند: شعبان ماه من است و رمضان ماه امت من؛ و می‌فرمودند خدای ببخشاید و بیامرزد او را که با پاس داشتن حق ماه، من مرا یاری کند»[1]. ماه شعبان یکی از سه ماه پر فضیلتی است که هر انسان مؤمنی می‌تواند از آن برای نزدیک شدن به خداوند و پیامبر او یاری جوید و خود را در چشمه سار این ماه، پاک نماید و به سوی کمال رود و این سخن مولای متقیان امام علی (علیه السلام) را درباره این ماه پر فضیلت به کار بندد که فرمودند: «از آن روز که پیام پیامبر (صلی الله علیه و آله) را درباره شعبان شنیده‌ام هرگز روزه آن ماه را از دست نداده‌ام و اگر خدا بخواهد هرگز نیز آن را از دست نخواهم داد»[2].
از پیامبر گرامی اسلام نیز نقل است که آن حضرت این ماه را روزه می‌داشت و به ماه رمضان وصل می‌کرد و می‌فرمود: «شعبان ماه من است هر که یک روز از این ماه را روزه بدارد بهشت بر او واجب می‌شود»[3] و از حضرت امام صادق (علیه السلام) نیز نقل است که چون ماه شعبان فرا می‌رسید حضرت امام سجاد اصحاب خود را جمع می‌کرد و می‌فرمود: «ای گروه اصحاب من می‌دانید این چه ماهی است، این ماه شعبان است و حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: شعبان ماه من است پس روزه بدارید این ماه را برای محبت پیغمبر خود و تقرب به سوی پروردگار خود که از پدرم حسین (علیه السلام) شنیدم که فرمود: از پدرم امیرالمؤمنین شنیدم که هر که ماه شعبان را برای محبت پیغمبر خود تقرب به سوی خدا دوست بدارد خدا او را نزدیک گرداند به کرامت خود در روز قیامت و بهشت را بر او واجب نماید»[4].
فضیلت شب اول ماه شعبان
شب و روز اول ماه شعبان از جمله روزهای پر فضیلت این ماه است و روزه این روز دارای فضیلت و ثواب بی شماری است. از حضرت صادق (علیه السلام) روایتی است که هر که روزه بگیرد روز اول ماه شعبان را بهشت بر او واجب می‌شود»[5].
از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز نقل است که هر که سه روز اول این ماه را روزه بگیرد و در شبهای آن دو رکعت نماز بخواند بهشت بر او واجب می‌شود نمازی که در هر رکعت حمد یک مرتبه و توحید یازده مرتبه خوانده شود»[6].
ثواب روزه در ماه شعبان
برای روزه این ماه پر فضیلت اجر و پاداش‌های بسیار زیادی ذکر شده است و در روایات و احادیث گوناگون به گرفتن روزه در این ماه سفارش‌های زیادی آمده است. از ابوحمزه ثمالی نقل است که امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند: «کسی که شعبان را روزه بگیرد این روزه برای او پاک کننده از هر لغزش خواهد بود»[7].
از امام صادق (علیه السلام) نیز نقل است که: «کسی که یک روز از ماه شعبان را روزه بگیرد حتما بهشت بر او واجب می‌شود و کسی که دو روز از این ماه روزه بدارد خداوند در هر روز و شب در سرای دنیا به او نگاه نماید و در بهشت نیز به این نگاه ادامه می‌دهد و کسی که سه روز از این ماه را روزه بگیرد هر روز خداوند را در عرش بهشتین زیارت خواهد نمود»[8]. در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) آمده است که فرمودند: «روزه شعبان و رمضان به خدا سوگند توبه‌ای از جانب خداوند است»[9].
از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز نقل شده است که: «کسی که یک روز از ماه شعبان را روزه بدارد خداوند برای او هفتاد کار نیک می‌نویسد که هر کار نیکی برابر با یکسال عبادت است و کسی که دو روز از این ماه را روزه بدارد گناه هلاک کننده از او می‌ریزد. کسی که سه روز از این ماه را روزه بدارد هفتاد درجه از در و یاقوت در بهشتها برای او بالا می‌رود برای کسی که چهار روز از این ماه را روزه بگیرد روزی او گسترده می‌شود و کسی که پنج روز از این ماه را روزه بگیرد نزد بندگان خدا محبوب می‌شود و سپس رسول خدا ثواب سی روز روزه این ماه را به ترتیب بیان کردند»[10].
از امام صادق روایت دیگری نقل است که فرمودند: «روزه شعبان و رمضان دو ماه پی در پی توبه‌ای از جانب خدای عزوجل است، توبه‌ای مقبول و پذیرفته شده».
از ایشان سؤال شده که آیا شخصی از پدران شما شعبان را روزه گرفته است و ایشان فرموده‌اند: «بهترین پدرانم آن را روزه گرفته است»[11]. همچنین از ابوسعید مقبری نقل است که اسامه بن زید می‌گوید: که رسول خدا آنقدر روزه می‌گرفت که می‌گفتند همیشه روزه خواهد گرفت و آنقدر روزه نمی‌گرفت که می‌گفتند دیگر روزه نخواهد گرفت مقبری می‌گوید از اسامه پرسیدم آیا دیدی که رسول خدا طوری در ماهی روزه بگیرد که در هیچ ماهی این طور روزه نگیرد گفت بله شعبان ماهی بین رجب و رمضان است که مردم از آن غافلند ماهی که در آن اعمال بندگان به سوی خدا می‌رود و دوست دارم در حالی عمل من بالا رود که من روزه باشم»[12].
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سؤال شد کدامیک از روزها برترند؟ فرمود: «شعبان. به جهت بزرگداشت رمضان»[13].
مناجات شعبانیه
مناجات معروف شعبانیه که از حضرت امیر (علیه السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم السلام) گزارش شده مناجاتی است بسیار ارجمند و گرانبها که در آن معارف فراوانی نهفته است به ویژه درباره آداب و آیین بندگی کردن، شیوه و شگرد با خدا رو به رو شدن و چگونه زبان به عذر و پوزش گشادن. این مناجات یکی از مهمترین و ارجمندترین اعمال این ماه است.
از دیگر مفاهیمی که در این مناجات به آن اشاره شده است درباره معنی و مفهوم دیدار خدا و قرب خداست و همچنین درباره خودشناسی و اینکه خودشناسی رمینه و زاینده خداشناسی است نکته‌های نعزی آمده است.
از فضایل دیگر ماه شعبان
از جمله فضایل دیگر ماه شعبان وجود مولودهای مبارک این ماه است. سوم شعبان روز میلاد حضرت امام حسین (علیه السلام) و چهارم میلاد حضرت ابوالفضل (علیه السلام) و پنجم شعبان میلاد پر برکت امام سجاد (علیه السلام).
نیمه شعبان نیز شب و روزی است که به راستی شأن و شرافت و قدر و منزلت بسیار بالایی دارد و روز میلاد حضرت امام زمان (عج) است.
نیمه این ماه پر فضیلت بنا بر روایات گوناگون یکی از شبهای قدر است که به احیای آن سفارش بسیار زیادی شده است.
از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت است که از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) از فضیلت شب نیمه شعبان سؤال شد؛ ایشان فرمودند: «آن شب افضل شب‌هاست بعد از لیله القدر در آن شب عطا می‌فرماید خداوند به بندگان فضل خود را و می‌آمرزد ایشان را به من و کرم خویش پس سعی و کوشش کنید در تقرب جستن به سوی خدای تعالی در آن شب، پس آن شبی است که خدا قسم یاد کرده است به ذات مقدس خود که دست خالی برنگرداند سائلی را که به درگاه او آمده است»[14].
روزهای مؤمنان
ماه شعبان ماهی است که در آن بهشت را بیارایند و روزهای مؤمنان را منشعب سازند و بیفزایند و از این جهت آن را شعبان خوانند.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «هر که یک روز از شعبان روزه دارد بهشت بر او واجب شود و هر که دو روز روزه دارد خدای تعالی هر روز و شبی دو بار بر او نگرد در سرای دنیا و دائم در بهشت نظرش بدو بود»[15].
پیامبر گرامی اسلام چون ماه نو از شعبان می‌دید در مدینه ندا می‌فرمود که ای اهل یثرب! من رسول خدایم به شما، بدانید که شعبان ماه من است. خدای رحمت کند آن که مرا بر ماه من یاری کند.
حضرت علی (علیه السلام) در این باره فرموده‌اند: «هرگز از من نگذشت روزه شعبان از آن زمان که فرموده رسول الله (صلی الله علیه و آله) را در مورد شعبان شنیدم»[16].
دعای روز سوم شعبان
سوم شعبان روز میلاد امام حسین (علیه السلام) است، در این روز خواندن این دعا ثواب بسیاری دارد: «اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم...»[17]
امام صادق (علیه السلام) نیز فرمودند: «هر که در هر روز از ماه شعبان هفتاد بار بگوید استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم و اتوب الیه» خدای تعالی او را در افق مبین بنویسد و آن شکل زمین هامون و نرم بود در پیش عرش و در جوی‌هاست روان و برکنار آن قدح‌ها به عدد ستارگان و هر روز در شعبان صد بار بر پیغمبر و آلش درود فرستد که آن فاضل‌ترین عمل‌هاست.
اما بعضی از اعمال مشترک این ماه عبارتند از:
اول: هر روز گفتن هفتاد مرتبه استغفر الله و أسأله التوبة.
دوم: هر روز گفتن هفتاد مرتبه استغفرالله الذی لا اله الا هو الرحمن الرحیم الحی القیوم و أتوب الیه در بعضی از روایات الحی القیوم پیش از الرحمن الرحیم است و عمل به هر دو خوب و نیکوست و از روایات استفاده می‌شود که بهترین دعاها و ذکرها در این ماه استغفار است و هر که در هر روز این ماه هفتاد مرتبه استغفار کند مانند این است که در ماههای دیگر هفتاد هزار مرتبه استغفار نماید.
سوم: در این ماه دادن صدقه از ثواب بسیاری زیادی برخوردار است گرچه نصف دانه خرمایی باشد تا حق تعالی بدن صدقه دهنده را بر آتش حرام نماید.
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که از وجودب مبارک ایشان در مورد فضیلت روزه رجب سؤال کردند ایشان فرمودند چرا از شعبان غافل هستید؟ راوی عرض کرد یا بن رسول الله کسی که یک روز از شعبان را روزه بدارد چه ثوابی دارد؟ فرمود به خدا سوگند پاداش او بهشت است عرض کرد یا بن رسول الله بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود صدقه و استغفار.
هر که در این ماه صدقه دهد حق تعالی آن (صدقه) را رشد و نمو دهد همانگونه که یکی از بچه شترش را رشد دهد تا آن که در قیامت به اندازه کوه احد شده باشد به صاحبش باز گردد.
چهارم: در تمام این ماه هزار مرتبه بگوید: لا اله الا الله و لا تعبد الا ایاه المخلصین له الدین ولو کره المشرکون؛ معبودی جز خدانیست و نپرسیدم جز او را در حالی که دین را برای او خالص کردیم گرچه مشرکان را خوش نیاید. این ذکر پاداش بسیاری دارد و در نامه عمل فرد عبادت هزار ساله می‌نویسد.
پنجم: در هر پنجشنبه این ماه دو رکعت نماز به جا آورد در هر رکعت پس از سوره حمد صد مرتبه قل هو الله احد خوانده و بعد از سلام نماز صد مرتبه صلوات بفرستد تا حق تعالی هر حاجتی که در امر دین و دنیا دارد روا کند و نیز روزه هر پنجشنبه این ماه فضیلت بسیار دارد روایت شده که در هر پنجشنبه ماه شعبان آسمانها را زینت می‌کنند پس ملائکه عرض می‌کنند خداوندا روزه داران این روز را بیامرز و دعای آنان را اجابت فرما. در خبر نبوی آمده است که: «هر که روز دوشبنه و پنجشنبه شعبان را روزه بدارد حق تعالی بیست حاجت از حوایج دنیا و بیست حاجت از حوایج آخرت او را بر آورده می‌کند[18].
ششم: در این ماه بسیار صلوات بفرستد.
هفتم: هر روز این دعای ارجمند را به هنگام ظهر خواندن: «اللهم صل علی محمد و آل محمد شجرة النبوة.....»[19].
هشتم: به جای آوردن نمازها و دعاهای ویژه‌ای که در کتاب اقبال آمده است.
اعمال شب نیمه شعبان
1. احیا و شب زنده داری
2. به جای آوردن چهار رکعت نماز؛ در هر رکعت یک بار حمد و صد بار توحید و پس از نماز خواندن دعای «اللهم انی الیک الفقیر....»
3. خواندن صد رکعت نماز در هر رکعت پس از حمد، ده بار سوره توحید و پس از نماز ده بار آیة الکرسی و ده بار سوره حمد و صد بار تسبیح خدا گفتن.
4. به جای آوردن سجده‌هایی که با دعاهای ویژه از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده است[20].
5. خواندن دعای اللهم حق لیلتنا و مولودها ... [21].
6. خواندن دعای کمیل
7. زیارت امام حسین (علیه السلام) با نماز و زیارتنامه ویژه‌ای که روایت شده است[22].
8. به جای آوردن نماز شب و خواندن دعاهای ویژه در فاصله رکعت‌های آن.
9. حسابرسی در پایان شب؛ به جاست که انسان به محاسبه بنشیند و پس از آن به سجده برود و بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد»[23].
سه روز آخر شعبان
روزه داشتن سه روز پایانی ماه شعبان برای آنکه همه ماه را روز نداشته فضیلت بسیاری دارد. شیخ صدوق از حضرت صادق (علیه السلام) روایت کرده است: «هر کس سه روز پایانی شعبان را روزه بگیرد و آن را به ماه رمضان پیوند بزند خداوند پاداش دو ماه روزه پیاپی را به او می‌دهد»[24].
آخرین جمعه شعبان
از کتاب عیون از عبدالسلام بن صالح هروی نقل شده که می‌گوید: در آخرین جمعه شعبان به دیدن امام رضا (علیه السلام) رفتم حضرت فرمودند «اباصلت بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است کوتاهی گذشته خود را جبران کن. بسیار دعا و استغفار کن و خیلی قرآن بخوان. از گناهانت توبه کن تا وقتی ماه رمضان می‌آید مخلص برای خدا باشی و هیچ امانتی بر گردنت نباشد مگر این که آن را رد کنی و هیچ کینه‌ای از مؤمنی در دلت نباشد مگر اینکه آن را از بین ببری و از هر گناهی که انجام می‌دهی دست برداری[25].
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - مراقبات فی اعمال السنه ـ ترجمه سید محمد راستگو ـ صفحه 122؛ ثواب الاعمال، ص 127؛ عقاب الاعمال.
[2] - همان.
[3] - مفاتیح الجنان: ص 256 و 257.
[4] - مفاتیح الجنان: ص 258.
[5] - مفاتیح الجنان: ص 273.
[6] - مفاتیح الجنان: ص 272.
[7] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 131.
[8] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 127.
[9] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 132.
[10] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 127.
[11] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 128.
[12] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 128.
[13] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 130.
[14] - مفاتیح الجنان: ص 272.
[15] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص 127 ـ 132.
[16] - همان.
[17] - مفاتیح الجنان: اعمال ماه شعبان.
[18] - اقبال، سید طاووس: اعمال ماه شعبان.
[19] - سلوک عارفان: فصل ماه شعبان.
[20] - مفاتیح الجنان.
[21] - مفاتیح الجنان.
[22] - مفاتیح الجنان.
[23] - مراقبات فی اعمال السنة: ترجمه حاج میرزا ملکی تبریزی، ص 163 ـ 189.
[24] - همان.
[25] - همان.