محمد راسخ مهند

طرح نظریه استعاره مفهومی از سوی لیکاف و جانسون (1980) دریچه جدیدی بر روی مطالعات استعاره گشود و آن را برای همیشه از حصار زبان ادبی بیرون کشید و پای این فرآیند شگفت انگیز را که قرن ها به آن به عنوان یک آرایه ادبی نگاه می شد به حوزه های مطالعاتی متعددی بازکرد. استعاره ها در انواع زبان از جمله در زبان ادبیات و هر جلوه زبانی که زاییده ذهن بشر است حضور دارند. پیوند بین زبان و ادبیات در انتقال تفکر و اندیشه و ایدئولوژی ها می تواند از حوزه های کاربردی در زبا ن شناسی شناختی باشد. با بررسی استعاره های یک متن می توان به تفکر غالب و اندیشه حاکم بر آن متن پی برد. تمام آنچه در مورد استعاره و اصول آن وجود دارد در پیکره زبان ادبی نیز قابل تبیین است و از این حیث تفاوتی در تحلیل وجود ندارد، با این تفاوت که در ادبیات اغلب اصل خلاقیت استعاری بیشتر به چشم می خورد. این پژوهش با شیوه توصیفی- تحلیلی به بررسی استعاره در داستان های کوتاه زکریا تامر نویسنده معاصر سوری، برمبنای نظریه معاصر استعاره به منظور دست یابی به نظام حاکم بر مفهوم سازی مضامین محوری در داستان های این نویسنده پرداخته است. درونمایه داستان های تامر بیان دغدغه های اجتماعی و انسانی است. تحلیل داده ها نشان می دهد تامر از همه انواع استعاره برای مفهوم سازی در داستان هایش استفاده کرده است که استعاره هستی شناختی نسبت به سایر انواع از بسامد بالایی برخودار است. از میان حوزه های رایج مبدا، حوزه انسان و حیوان پرکاربردترین می باشند و طرحواره های ظرفی نقش پررنگتری در مفهوم سازی در داستان ها دارند. تامر در داستان-هایش با دستکاری استادانه استعاره های معمولی، استعاره های نو و بدیع خلق کرده است و این خلاقیت نتیجه بهره گیری وی از ابزار های چهارگانه است که نویسنده بیشتر از ابزار ترکیب و گسترش و کمتر از ابزار پرسش بهره برده و از ابزار پیچیده سازی به طور متوسط استفاده کرده است. یافته های پژوهش همچنین بیانگر این نکته است که استفاده از صورت غیرزبانی استعاره مفهومی، قیاس استعاری و جاندارپنداری همراه با نوآوری در استفاده از استعاره و تصویر در داستان-های تامر، علاوه بر ایجاد ظرافت و زیبایی در بیان مضمون، عملاً شناخت و آگاهی بیشتر و درک و تجربه عمیق تری از پیام آن ها را در اختیار خواننده قرار می دهد.

این رساله به دنبال پاسخ دو پرسش است. پرسش اول اینکه آیا زبان فارسی در گذر زمان تحلیلی تر شده است؟ و پرسش دوم اینکه با بررسی آماری متون فارسی نو می توان به صورت کمّی تغییر درجه ی تصریف زبان فارسی را تعیین کرد؟ برای یافتن پاسخ این دو پرسش، پیکره ای بالغ بر یک میلیون کلمه ی برچسب گذاری شده ایجاد گردید. بسامد همه ی کلمات پیکره محاسبه شد. یک نمایه ی بسامد-رتبه برای هر زیربخش از پیکره (پیکره ی هر قرن) فراهم آمد. در این نمایه واژگان موجود در هر قرن همراه با بسامدشان به صورت نزولی مرتب شدند. بررسی های آماری مختلفی بر روی بسامد واژگان پیکره انجام گرفت و برای هر بخش پیکره، مقدار عددی توزیع آماری زیف به کمک زبان برنامه نویسی R به دست آمد. یعنی در پایان این مرحله، 12 عدد برای هریک از 12 بخش پیکره به دست آمد. سپس معیارهایی زبان-شناختی مورد جستجو قرار گرفتند که هم وضعیت زبانی هر بخش از پیکره را توصیف کنند و هم تبیینی برای مقدار عددی پارامتر زیف باشد. در نهایت هشت معیار باقی ماند که به تبیین تصریفی/تحلیلی بودن هر بخش از پیکره کمک می کرد. این معیارها عبارتند از: تنوع واژگانی، واژگان تک بسامدی، بسامد نسبی حروف اضافه، بسامد نسبی پس اضافه-ی «را»، بسامد افعال، نسبت فعل مرکب به کل افعال و دو معیار به دست آمده از دوبار محاسبه ی توزیع زیف. با بررسی این معیارها، این نتیجه به دست آمد که بعضی از آنها با هم ارتباط مستقیم و برخی ارتباط معکوس دارند. حتی بعضی از آنها نقش مهمتری داشتند و در توصیف وضعیت زبانی هر بخش از پیکره موفق تر و دقیق تر عمل می کردند. سرانجام این نتیجه به دست آمد که مقداری که پارامتر عددی زیف در اختیار می گذارد به تنهایی روشن کننده ی تصریفی/تحلیلی بودن زبان در هر بازه ی زمانی است. و در واقع مقدارعددی پارامتر زیف همان درجه ی تصریف زبان را مشخص می کند. اینکه حد بالا و پایین این درجه ی تصریف چند است، به اندازه ی نمونه ی آماری بستگی دارد و می تواند در هر پژوهش تغییر کند. در پایان برای به آزمایش گذاشتن این مدل کمّی-کیفی، یک مطالعه ی موردی بر روی متنی که تاریخ نگارش آن مشخص نیست، انجام گرفت. نتیجه ی به دست آمده و معیارهای زبانی به کار رفته، زمان حدودی نگارش این متن را تخمین زدند. نکته ی قابل توجه اینکه در این مطالعه ی موردی

چکیده: امروزه منابع نوشتاری با سرعت بالایی در حال انتشار هستند و مقدار وسیعی از این منابع در ارتباط با نظرات و احساس های کاربران است به همین دلیل بررسی و تحلیل این گونه از نوشتار توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. طراحی سامانه ای بر اساس ویژگی های زبان شناسی شناختی و ماشین های یادگیری از اهداف تعیین شده برای این رساله بوده است. بدین ترتیب در ابتدا پیکره ای احساسی تهیه شد که برگرفته شده از پیکره بی جن خان با تنوع متون نوشتاری است. پیکره تهیه شده با مقدار 23000 سند با طول 24 کلمه، پنج احساس غم، شادی، خشم، حیرت و ترس را شامل می شد. سپس ویژگی های شناختی از قبیل کلمات کلیدی، مفاهیم استعاری و کنایی احساسی، مقولات نحوی مرتبط با احساس معرفی گردید. در ادامه فهرستی نزدیک به 350 کلمه با بار معنایی احساسی به عنوان فهرستی از کلمات کلیدی مرتبط با احساس های گوناگون مشخص گردید. همچنین بر اساس کتاب اصطلاحات فرهنگ عامیانه (نجفی 1387) کتاب نجفی و استعاره های احساسی مطالعه شده در زبان فارسی، فهرستی نیز از استعاره ها و مفاهیم کنایی مرتبط با احساس تهیه گردید. به منظور تهیه فهرستی از مقولات نحوی مرتبط با احساس از برچسب زن نحوی خودکاری استفاده گردید و با استفاده از حد آستانه، مقولات نحوی مرتبط با احساس نیز تهیه گردید. در ادامه پس از مشخص شدن ویژگی های شناختی و توجه به حضور آن ها در جملات به روابط معنایی بین کلمات پرداخته شد. بدین ترتیب با استفاده از شبکه های عصبی مبتنی بر دروازهروابط معنایی کلمات استخراج شده و با ویژگی های شناختی ترکیب گردید. در بخش های بعدی با استفاده از الگوریتم های دسته بندی کننده نایوبیز، درخت تصمیم، ماشین بردار پشتیبانبه دسته بندی دادگان پرداخته شد. معیارهای ارزیابی دقت، بازخوانی، صحت و نرخ اشتباه برای ارزیابی عملکرد سامانه موردبررسی قرار گرفت. درنهایت نتایج به دست آمده نشان داد که ترکیب ویژگی های شناختی به همراه ویژگی های کسب شده از شبکه های عصبی یادگیری عمیق در بهبود عملکرد سامانه تاثیرگذار بوده است و نتایج به دست آمده میزان دقت بالاتری را نشان می دهد به نسبت هنگامی که این ویژگی ها به طور مجزا در دسته بندی احساس بکار می روند.

انسان ها در شناسایی پدیده های جهان و دنیای مادی از توانایی شناختی – ذهنی خود که مشترک میان تمامی انسان ها است، بهره می برند. از مهم ترین و کارآمدترین این توانایی ها باید به دسته بندی یا مقوله بندی اشاره کرد. در واقع انسان ها پدیده های همسان را در گروه های مشابه قرار می دهند و اشیای پیرامون خود را مقوله بندی می کنند و به جای اینکه در شناخت خود با جزئیات و مصادیق متنوع روبرو شوند، از دسته ها و گروه های کلی تر کمک می گیرند. این کار ذهنی درحقیقت به دلیل توجه به دو امر مهم صورت می گیرد که یکی از آنها کسب اطلاعات بیشتر و دیگری صرف کمترین هزینه است. یعنی انسان به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه تلاش می کند تا آنجا که ممکن است با کمترین تلاش ذهنی و کمترین منابع، بیشترین اطلاعات را دربارۀ محیط اطراف خود به دست آورد (ایوانز و گرین ، 2008: 255). این درواقع اصلی است که با عنوان اصل صرفه جویی شناختی در مقوله بندی از آن یاد می شود.

برخی معتقدند که زبان فارسی زبانی فعل پایان و دارای ترتیب واژه آزاد است. با در نظر گرفتن آزاد بودن این ترتیب، سازه های جمله می توانند در جایگاه های متفاوتی از آن قرار بگیرند، اگرچه ترتیب ارجح در این زبان، ’فاعل-مفعول-فعل‘ است (دبیرمقدم، 1392: 119). با توجه به جایگاه فعل و بررسی سایر خصوصیات این زبان، مشاهده می شود ویژگی های زبان فارسی اندکی متفاوت از سایر زبان های فعل پایان است. در زبان های فعل پایان، توصیف کننده ها (modifiers) قبل از اسم قرار می گیرند و شاهد پس اضافه (postposition) در آن ها هستیم. در حالی که در زبان فارسی، بر خلاف زبان های فعل پایان، توصیف کننده ها پس از اسم قرار می گیرند و دارای پیش اضافه است(preposition). در این زبان اشاری ها و اعداد قبل از اسم و مقایسه ای ها هم قبل از اسم و هم پس از آن می آیند (فرامر،1981)؛ از این روی، در رده بندی زبان های دنیا، گرینبرگ (1966) زبان فارسی را نمونه ای نادر به شمار می آورد و این ویژگی ها را برای آن ذکر می کند: ترتیب واژه ’فاعل-مفعول-فعل‘(SOV) ، پیش اضافه (preposition)، صفت پس از اسم (NA) و مالک پس از مملوک(NG). داشتن ویژگی های منحصربه فرد در این زبان در رده بندی گرینبرگی، منجر به این گردیده است که در نمونه های بی شماری ترتیب واژه ارجح و به خصوص جایگاه فعل نسبت به سایر سازه ها در جمله رعایت نگردد و سازه هایی از جمله به جایگاه پس از فعل منتقل شوند. اگرچه ترتیب ’فاعل-مفعول-فعل‘ ترتیبی محتمل و ارجح برای زبان فارسی به نظر می رسد، ولی با بررسی-های دقیق تر این احتمال به وجود می آید که ترتیب واژه و چیدمان سازه ها در زبان فارسی همیشه به ترتیبی که گفته شد، نیست. شواهد بسیاری در این زبان خصوصاً در فارسی گفتاری وجود دارد که نشان می دهند سازه هایی اعم از فاعل، مفعول، گروه های قیدی و... از جایگاه خود، پیش از فعل، خروج کرده و در جایگاه پس از فعل قرار می گیرند. فرآیند جابه جایی سازه ها و انتقال آن ها به جایگاه پس از فعل را پسایندسازی(postposing) می نامند. با بررسی پیکره ای و آزمایشی زبان فارسی، نمونه های متعددی از پسایندسازی مشاهده می شود که سازه های متعدد جایگاه پسافعلی را برمی-گزینند و ترتیب ارجح در زبان فارسی را دستخوش تغییراتی قرار می دهند که در نتیجه نگارنده بر این باور است که این نمونه ها خود شاهدی بر این ادعا است که شاید زبا

اصطلاحات را به طور سنتی به عنوان عبارتهایی تعریف کرده اند که معنای کل عبارت با معنای اجزای سازنده آنها متفاوت است. به عبارت دیگر، در نگرش های سنتی، اصطلاحات را مفاهیمی ترکیب ناپذیر و منجمد دانسته اند( چامسکی 1980 ، مک کارتی و اُ. دل 2002). نگرش سنتی به اصطلاحات ،که در تحلیل های ساختاری و زایشی مشاهده می شود ، تقریباً تا اواخر دهه هفتاد میلادی ادامه داشت. در مقابل، با پیدایش و گسترش نگرش های شناختی و تحلیل ساز وکارهای مجاز و استعاره ، مطالعه اصطلاحات رنگ تازه ای به خود گرفت و از آن پس اصطلاحات به عنوان پدیده های مفهومی انگیزه مند و ترکیب پذیر مورد واکاوی قرار گرفتند ( لیکاف و جانسون 1980 ، نانبرگ و دیگران 1994). در خصوص اهمیت مطالعات اصطلاحی ذکر این نکته کافی است که بدانیم 6/58 درصد از گفتار و 3/52درصد از نوشتار در زبان های دنیا شامل عبارت های از پیش ساخته اصطلاحی است( سنالدی، 7:2015). تعریف اصطلاح کار آسانی نیست و به نظر نمی رسد که به آسانی هم بتوان به تعریفی جامع از اصطلاح دست یافت و شاید بهتر آن است که اصطلاح بودگی یک ساخت را به صورت پیوستار نشان دهیم ( لانگ لوتز، 5:2006). با این وجود، در این رساله، اصطلاحات را هر توالی نحوی متعارف و یا غیر متعارف شامل دو یا چند واژه می دانیم که رابطه بین صورت و معنا در آن قراردادی باشد. قراردادی بودن به این معنا است که با در نظر گرفتن معنای تحت اللفظی اجزای سازنده اصطلاح ، آنگونه که در ساخت های غیر اصطلاحی به کار می روند، معنای یک اصطلاح را نتوانیم به طور کامل حدس بزنیم ( نانبرگ و همکاران، 1994).

در چارچوب رویکرد پردازشی به نحو که نخستین بار توسط هاکینز (1994؛ 2004) مطرح شد، پردازش به عنوان یک تببین نقشی کارآمد برای همه ی پدیده های نحوی هم چون توالی سازه ها و حرکت مورد نظر قرار گرفته است. ساختار زبانی به گونه ای شکل می گیرد که پیچیدگی پردازشی را تا حد ممکن تسهیل کند و منجر به بهره وری کاربرد زبان گردد. به نظر می رسد عملکرد آن بخش از نظام بازنمایی زبانی که منجر به صورت بندی مفاهیم زبانی از طریق فرایند دسترسی واژگانی می شود تحت نظارت سازوکارهای پردازشی صورت می گیرد. سازوکارهای پردازشی آن چنان که هاکینز (1994) مطرح می سازد روالی است که شناسایی (و تولید) ساختارهای دستوری را به گونه ای بهره ور و با بیشینه ی سرعت ممکن می سازد. صورت بند به گونه ایی برنامه ریزی شده که بارپردازشی را تا حد ممکن کاهش دهد. بنابراین، برخی قاعده مندی های چیدمانی و محدودیت های دستوری در توالی سازه ها و پدیده های نحوی از جمله حرکت در نتیجه ی کارکرد بی نقص این مرحله از پردازش گر زبانی انسان ایجاد شده اند. هدف این پژوهش بررسی اساس پردازشی پدیده های موصولی سازی و قلب نحوی و هم چنین مطالعه ی تاثیرات وزن دستوری در چیدمان سازه ها در زبان فارسی با بهره گیری از شواهدی از آزمایش های رفتاری (تحلیل ردیاب چشمی و آزمایش خوانش خودتعیین) است. در آزمایش ردیاب چشمی، دو مجموعه جمله در دو سطح وزنی و دو آرایش نحوی (هر مجموعه شامل 40 جمله) برای 30 شرکت کننده ارائه شد. در آزمایش خوانش خودتعیین دو مجموعه ی جمله هریک شامل 24 جمله در سه سطح وزنی (سبک، متوسط و سنگین) و دو سطح ساختاری (سازه های پیش فعلی بی نشان و سازه های پسافعلی) به 40 شرکت کننده ی فارسی زبان نمایش داده شد. پرسش های که انگیزش انجام این پژوهش واقع شد عبارتند از این که آرایش های ساختاری متفاوت جملاتی که دارای شرایط صدق یکسان هستند چه تغییری در سطح پردازشی ایجاد می کند. هم چنین دیگر پرسش مطرح این است که آیا افزایش وزن دستوری می تواند احتمال وقوع حرکت نحوی را افزایش دهد یا خیر. پرسش های پایانی پژوهش این است که حرکت سازه های به لحاظ دستوری سنگین شامل بند موصولی و سازه های مقلوب چگونه از حیث ملاحظات پردازشی تبیین می گردد. بر همین اساس، چهار فرضیه در پژوهش حاضر شکل گرفت. پس از اجرای دو آزمایش پیش گفته، داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه ی 22 تحلیل ش

علی رغم اهمیت مقوله ی وجهیت در ساخت زبان، تا کنون پژوهشی همه جانبه در باب خصوصیات افعال وجهی و کارکردهای آن در زبان های ایرانی صورت نگرفته است. این کمبود عملاً امکان انجام مطالعات تطیبقی و رده شناختی را در باب مقوله ی مذکور در خانواده ی زبان های ایرانی سلب کرده است. در همین راستا رساله ی حاضر می کوشد تا ویژگی های صرفی/نحوی و نیز کارکردهای متنوع افعال وجهی بکار رفته در گویش هورامی را از منظری رده شناختی بررسی کند. علاوه بر این سعی شده است تا با تکیه ی بر داده های هورامی کفایت توصیفی سه نوع تقسیم بندی ارائه شده از سوی پالمر (2001)، پالمر (1990) و ون در آوورا و پلانگیان (1998) ارزیابی گردد، نقاط ضعف آن ها در تحلیل جامع کارکردهای افعال وجهیِ هورامی مشخص شود و در نهایت برای هریک از افعال وجهی مطالعه شده تقسیم بندی بهینه و جامعی بدست داده شود. کارکردهای مختلف افعال وجهیِ هورامی در گام بعدی در چارچوب نقشه ی معنایی وجهیت (ون در آوورا و پلانگیان 1998) بررسی می شوند. یافته های پژوهش نشان می دهند کهمسیرهای پیشنهاد شده در نقشه ی جامع وجهیت باید در بعضی موارد به صورت مختصر اصلاح شوند تا بتوانند کلیه ی کارکردهای هم زمانی افعال وجهی را به طور کامل پوشش دهند. افعالی که در این رساله مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت عبارتند از: "بایستن:šijæj"، "شدن:bijæj"و "توانستن:tawaj".تحلیل دقیق داده های جمع آوری شده در ارتباط با افعال "بایستن:šijæj"و "توانستن:tawaj"نشان می دهد که ترکیب مقولات وجهی ارائه شده در تقسیم بندی ون در آوورا و پلانگیان (1998) به همراه یکی از مقولات وجهی پیشنهاد شده از سوی پالمر (1990) می-تواند به صورت کامل نقش های متنوع افعال معین مذکور را در هورامی پوشش دهد. علاوه بر این روابط وجهی موجود در مسیر الزام (به عنوان یکی از زیربخش های تشکیل دهنده ی نقشه ی معنایی وجهیت) می تواند کارکردهای متنوع افعال "بایستن:šijæj" و "توانستن:tawaj"را در هورامی تبیین نماید. نقش-های مختلف فعل معین "شدن:bijæj" در هورامی نیز می توانند در قالب تقسیم بندی ون در آوورا و پلانگیان (1998) طبقه بندی شوند با این حال اضافه کردن مفهوم "الزام مدرج" از رویکرد کراتزر (1991 و 2012)، تقسیم بندی مذکور را کامل تر می کند. مسیر امکان موجود در نقشه ی معنایی وجهیتکفایت تبیینِ کارکردهای مختلف فعل "شدن:bijæj" را ندارد

انطباق به شیوه های مختلف رفتار با موضوع های اصلی بندهای متعدی و لازم در دستور یک زبان اطلاق می شود. الگوهای نشان دادن نقش شرکت کننده ها ممکن است تا حد زیادی بین زبان های مختلف متفاوت باشد.سه ابزاری که برای نشان دادن نقش شرکت کنندگان به کار می روند شامل حالت نمایی، نمایه کردن،و ترتیب کلمات هستندکه به عنوان زیربخش های انطباق مطرح شده اند.این سه شیوه از روش های اصلی تعیین انطباق ساخت موردنظر در یک زبان خاص هستند. تاتی یکی از زبان های ایرانی نو شمال غربی است. این زبان در نقاط مختلفی از ایران رواج دارد و شامل گویش هایی است که در منطقه وسیعی از جنوب رودخانه ارس تا مناطق اطراف ساوه رواج دارند.اقوام تات از اقوام ایرانی تبار هستند که به صورت پراکنده در مناطقی در شمال غربی ایران زندگی می کنند...