سیدحسن فاتحی

اصطلاح «پسااستعماری»، بر دوران پس از استقلال کشورهای تحت استعمار اطلاق می شود و از سال 1970م، به وسیله ی متخصصان نقد ادبی، برای بررسی آثار فرهنگی به جای مانده از استعمار، مورد استفاده قرار گرفت. نقد پسااستعماری و رمان، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و با توجه به حضور 132 ساله ی استعمار فرانسه در الجزائر، رمان معاصر الجزائر می تواند موضوع این نوع نقد قرار بگیرد. واسینی اعرج، رمان نویس معاصر الجزائری از قالب ادبی رمان، برای بازنمایی مولفه های پسااستعماری همچون روشنفکر، مهاجرت، برخورد من (استعمارگر) و دیگری (استعمار شده) و هویت استفاده نموده است. پژوهش حاضر، بر آن است مولفه های پسااستعماری مذکور را از دیدگاه صاحب نظران نقد پسااستعماری از جمله «إدوارد سعید»، «هومی بابا» و «گایاتری اسپیواک» در رمان های «اصابع لولیتا»، «ذاکره الماء» و «مملکه الفراشه»، آثار واسینی اعرج مورد ارزیابی قرار دهد. این پژوهش مبتنی بر شیوه ی توصیفی- تحلیلی است و نتایج حاکی از آن است که اکثر روشنفکران این سه رمان، حرفه ای و مَحرم قدرت هستند و نسبت به اقدامات قدرت سیاسی و دینی، خط مشی های گوناگونی از جمله مخالفت با قدرت، همسویی با قدرت و فرصت طلبی، مهاجرت یا بی تفاوتی و سکوت در پیش گرفته اند و نسبت به زن، دیدگاهی جنسی، لیبرال یا انسانی دارند و به دلیل حذف شدن دین از زندگی آن ها و یا بنیادگرایی دینی نتوانسته اند چهره ای مثبت در جامعه بیابند و به دلیل عدم آزادی بیان، رواج جهل و خرافات، مردم نمایندگی روشنفکران را نپذیرفته و این امر موجب فاصله گرفتن روشنفکر از جامعه گشته است. شخصیت-های مهاجر با وجود تفاوت در اتکاء به خاطرات، زمان و مکان گذشته را از طریق اموری چون یادگاری های الجزائر، مکان ها، سخنان اشخاص و امور طبیعی به یاد می آورند و استعاره ی خانه را با برگزیدن اشیاء قدیمی نشان می دهند و هنر خود را در سرزمین مقصد با حفظ اصالت ملیتی و یا از خودبیگانگی عرضه می کنند. دید «من» نسبت به «دیگری»، دیدی انسانی و یا مبتنی بر شرق شناسی و خصمانه است و «دیگری سازی» از طریق تاکید بر تفاوت ها، ضمیر جمع غائب، کلیشه ها، نژادپرستی و تکیه بر گذشته صورت پذیرفته است. اما دیدگاه «دیگری» نسبت به «من»، مبتنی بر تسامح یا خصمانه بوده است. زنان در اموری چون ازدواج اجباری، چند همسری مردان و اعطای حق طلاق به مردان، دیگریِ جنسیتی