محمدرضا فریدونی

عارفان مسلمان همانند سایر نحله های اسلامی به حدیث اهمیت می داده اند و نوشته های آنان مملو از روایات است. البته نگاه برخی از آنها در معیارهای پذیرش و چگونگی فهم و تفسیر حدیث با محدثان متفاوت است. آنچه ضرورت تحقیق در نسبت عرفان و حدیث را معلوم می دارد، آگاهی یافتن از مبانی حدیث شناسی عارفان مسلمان است. تاکنون تحقیق جامع و مستقلی در این باره صورت نگرفته است. این مشکل سبب شده است معضلات فراوانی فراروی محققان علوم اسلامی قرار گیرد. کمترین این مشکلات وانهادن احادیث ارزشمند معرفتی و اخلاقی است که به استناد ضعف سند صورت گرفته است. در مواردی نقل حدیث از سوی عارفان به تحریف احادیث منسوب گشته است. برخی از مشکلات پیش رو می تواند با آشنایی بیشتر از روش عرفا و مبانی حدیث شناسی آنها و اختلاف این مبانی با روش سایر مکاتب فکری و اندیشه ای اسلامی، حل شود. عارف بیشتر از آن که به دنبال تحصیل وثاقت و اعتبار برای راویان حدیث (راوی محوری) باشد، به دنبال تحصیل اعتبار برای متن و محتوای احادیث (محتوا محوری) است. با توجه به جایگاه خاص حدیث در عرفان، شناسایی چگونگی تعامل عارفان مسلمان با احادیث اهمیت دارد. شناخت منابع حدیثی و نحوه استفاده از آنها، برخورد با متن و اسناد حدیث، و سایر ویژگی های رویکرد حدیثی عارفان از اهمیت زیادی برخوردار است. رویکرد این تحقیق آن است که با مطالعه مبانی حدیث شناسی عارفان، چگونگی اعتبار سنجی احادیث در عرفان را بررسی نماید. به نظر می رسد تجزیه و تحلیل احادیث مورد اهتمام اهل عرفان با روش های دقیق علمی راهگشای فهم مبانی و قواعد ایشان در مواجهه با احادیث باشد. هم چنین این تحقیق به بررسی هفت حدیث مورد اهتمام عارفان مسلمان در یکصد و ده منبع عرفانی پرداخته است. تلاش شده است این احادیث با بهره گیری از روش های تحقیق نوین مورد تحلیل کمی و کیفی قرار گیرد. یافته های تحقیق نشان می دهد برخی از احادیث عرفانی بیشتر مورد توجه اهل عرفان بوده و استناد به این احادیث در منابع عرفانی به وفور دیده می شود.

صحیفه سجادیه یکی از مواریث مهم مکتب اهل بیت (ع) است. امام(ع) با استفاده از ظرفیت صور بیانی، مباحث کلامی و اخلاقی را در قالب مناجات عرضه نموده اند. این پژوهش صور بیانی و جایگاه و تاثیر آنها در تعمیق معرفت دینی در صحیفه را می کاود و نشان می دهد که کدام یک از آنها با چه اغراضی به کار رفته اند و چه تاثیری در تعمیق معرفت دینی دارند؟داده ها برای دستیابی به لایه های درونی مفاهیم با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته.. یافته های تحقیقی نشان می دهد که استفاده از تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه موجب تاثیرگذاری در جان مخاطبان و ایجاد تکاپوی ذهنی و عینی نمودن مفاهیم انتزاعی برای ارتقاء درک معارف دینی می گردد،. براساس پژوهش صورت گرفته 603 مورد از صور بیانی از صحیفه استخراج شده و فرضیه های پژوهش به شرح زیر اثبات می گردد: استعاره با 228 مورد و فراوانی 7/37% رتبه اول، کنایه با 171 مورد با فراوانی 3/28% رتبه دوم، مجاز با 129 مورد با فراوانی 2/21% رتبه سوم و تشبیه با 76 مورد با فراوانی 6/12% رتبه چهارم را دارد و از استعاره ها، استعاره مکنیه تخییلیه؛ از کنایات، کنایه از صفت؛ از انواع مجاز، مجاز مرسل و از تشبیهات، تشبیه بلیغ بیشتر کاربرد داشته اند.درمورد موضوعات و حوزه هایی که حضرت به وسیله صوربیانی معرفت آنها را مورد تعمیق قرار داده اند عبودیت، رحمت، صفات خداوند، قیامت و توبه بیشتر از بقیه موضوعات مورد تاکید و توجه قرار گرفته اند.