نجمه نظری

در شعر فارسی اعتقاد به موعود و منجی از موضوعات کهن و دیرینه ای است که در شعر آیینی مورد بررسی قرار می گیرد. شعر آیینی هر مقوله ی شعری است که صبغه ی دینی داشته و متاثر از آموزه های اسلامی باشد. شعر ولایی یکی از شاخه های شعر آیینی است و از لحاظ موضوعی، اختصاص به خاندان عترت و طهارت دارد. سخنان و سیره ی اخلاقی اهل بیت در شعر ولایی بازتاب پیدا می کند. شعر نبوی، شعر علوی، شعر فاطمی، شعر عاشورایی، شعر رضوی و شعر مهدوی زیر مجموعه های شعر ولایی هستند. شعر مهدوی فاقد صبغه ی سوگواری است و از نظر موضوعی می توان انواعی برای آن در نظر گرفت؛ شعر انتظار، شعر فرج، شعر غیبت، شعر دیدار و..... از آن جمله اند. توجه به سیر تاریخی شعر انتظار ما را متوجه این نکته می کند که در سده های آغازین هجری از نام مهدی بیشتر به عنوان یک نماد تاریخی استفاده می شد؛ نمادی که یادآور صلح و آرامش، قسط و عدل، پیروزی، جهان شمولی اسلام و نابودی کفر جهانی است. برخی شاعران در سروده های خود بعد از مدح ممدوح، او را با منجی مقایسه کرده و گاه پا را از این فراتر گذاشته او را هم پایه ی مهدی توصیف کرده اند. تا پیش از قرن دهم و دوره ی صفویه به طور کلی گرایش به سرودن شعر مذهبی کم است. حکومت صفوی، خود را برپادارنده ی آیین اهل بیت(علیهم السلام) می دانست؛ از این رو سعی بر تقویت، رونق و رواج آن داشت. زمینه های مساعد اجتماعی و سیاسی این دوره، نقش به سزایی در تقویت شعر آیینی داشت و به تدریج از روزگار مشروطه به بعد، پایگاه قدرتمندی نزد شاعران و علاقه مندان پیدا کرد. پس از انقلاب و احیای آرمان های اسلامی با گسترش باورهای مذهبی در شعر مواجه می شویم که مهم ترین آن ها مسئله ی عاشورا و مفهوم انتظار است. در این دوره با توجّه به استقبال بسیار شاعران، انتظار تبدیل به حوزه ای برجسته در شعر آیینی شد و از لحاظ کیفی، ویژگی های خاص خود را پیدا کرد. در اشعار معاصر، شاعر، موعود را در ارتباط مستقیم با خود می بیند و از همین منظر، شعر شاعران پس از انقلاب، بستری صمیمی و عاطفی برای گفتگوی منتظر و موعود است. در پژوهش حاضر برای بررسی شعر انتظار، چهل و شش شاعر از دوره های مختلف شعر فارسی انتخاب شده است. برجستهترین شاعران این پژوهش سنایی، خاقانی، عطار، نظامی، مولوی، حافظ، ابن حسام خوسفی، صائب تبریزی، ادیب پیشاوری، بهار، شهریار، امیری فیروزکوهی، علی م

بررسی و تحلیل داستان های سیمین دانشور و جلال آل احمد از منظر روان شناسی می تواند ما را در شناخت بهتر این دو نویسنده صاحب سبک یاری کند. رمان های «سووشون» ، «جزیره ی سرگردانی» و «ساربان سرگردان» از سیمین دانشور و «مدیر مدرسه» ، «نون والقلم» و «نفرین زمین» از جلال آل احمد از جمله آثاری هستند که ردّ پای شخصیت و زندگی شغلی نویسنده را در آن ها آشکارا می توان دید. در پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل شخصیت های زری در رمان سووشون ، هستی در جزیره ی سرگردانی و ساربان سرگردان، مدیر در مدیر مدرسه ، میرزا اسدالله در نون والقلم و معلم ده در نفرین زمین از دیدگاه نظریه ی پنج عاملی شخصیت پرداخته ایم. طبق این نظریه شخصیت مدیر ، میرزا اسدالله و معلم ده با جلال آل احمد نزدیکی بسیار دارند و همه ی آن ها بُعد شخصیتی برون گرا هستند. اشخاص برون گرا صفاتی چون اعتماد به نفس ، جرئت و جسارت، پرحرفی و صداقت را دارند که در شخصیت مدیر مدرسه ، میرزا اسدالله ، معلم ده و جلال آل احمد دیده می شود. هم چنین شخصیت های زری و هستی با سیمین دانشور دارای تیپ شخصیتی انعطاف پذیر(گشودگی به تجربه) هستند. افراد انعطاف پذیر، شجاع، خلاق و مستقل هستند. این افراد به ماجراجویی و کنجکاوی، وسیع بودن علایق، خلاقیت و ابتکار تمایل دارند و از قوه ی تخیل زیاد ، ریسک پذیری و تفکر زیادی برخوردارند.

در این رساله قصه های منظوم سه شاعر کودک معاصر از منظر شکل و محتوا بررسی شده است. در این بررسی، 43 قصه منظوم از ناصر کشاورز، 24 قصه از افسانه شعبان نژاد و 15 قصه از اسدالله شعبانی در سه سطح زبانی، داستانی و شعری تحلیل شده و این نتیجه به دست آمده است که میزان توجه هر یک از این شاعران به عناصر زبانی، شعری و داستانی به نسبت شاعران دیگر متفاوت است. ناصر کشاورز که فقط شاعر است، با تسلط بیشتر بر زبانی روان و کودکانه و توجه خاص به عناصر شعری در این دو سطح موفق تر بوده است؛ اما از خلاقیت در آفرینش داستان های نو بازمانده است. قصه های منظوم افسانه شعبان نژاد که هم شاعر است و همه داستان نویس، در هر دو سطح زبانی-شعری و داستانی دارای برجستگی و موفقیت خاصی است؛ هرچند طرح های داستانی برخی از آثار او برگرفته از داستان های ترجمه شده است. اسدالله شعبانی که شاعری است که گاهی داستان هم می نویسد، به نسبت دو شاعر دیگر، در آفرینش قصه های منظوم موفق چندان موفق نبوده است؛ به نحوی که توجه او به روایت و عناصر داستان، او را از صحت و قوت زبان و روانی شعر دور کرده است.

رویکرد معناشناسی گفتمان در متون ادبی، یک روش پژوهشی از نوع کیفی برای پی بردن به رابطه ساختار تولید و دریافت متن از روی ظاهر نوشته است. این روش راه دستیابی به لایه های پنهان متن و فرارفتن از عینیت ها را هموار می نماید و می کوشد معنا را آن گونه که مد نظر گوینده است کشف کند و به مخاطب نشان دهد. از نظر معناشناسی نوین، نشانه ها در نظامی فرایندی به تولید معنا می پردازند پس نشانه معناشناسی اصطلاحی است که اهداف را بهتر می نمایاند. موضوع پژوهش بررسی طنز در گلستان سعدی و رساله دلگشای عبید زاکانی بنا بر رویکرد نشانه معناشناسی گفتمان، از نوع پژوهش بنیادی (نظری) با هدف بررسی ساختار یا ساختارهای معنایی طنز در آثار مورد نظر است. بر پایه مطالعات کتابخانه ای، با استفاده از روش های استدلال عقلانی و قیاسی، بر اساس نمونه های عینی از متون مورد نظر (گلستان سعدی و رساله دلگشا) نوشته شده است و نتیجه گیری بنا بر استدلال استقرائی است. بررسی طنز در گلستان و رساله دلگشا با برخورداری از ویژگی های فراغت بخشی و انتقادی بودن به قصد اصلاح اجتماعی، از زاویه دید گفته پرداز با استفاده از جریان زیبایی شناختی برای خلق معانی تازه در حوزه تحلیل گفتمان جای می گیرد که این دو اثر به دلیل قرابت زمانیِ نگارش، از شباهت های چشمگیری برخوردارند. با توجه به این که قالب روایت (حکایت پردازی) است، در بیشتر حکایات، سیر روایی را نظام معنایی کنشی به پیش می برد اما اوج یا بزنگاه طنز، این فرایند را تغییر می دهد؛ به این صورت که معنا در فضای فشاره ای-گستره ای، بین شناخت و عاطفه در نوسان است اما این بُعد فشاره ای و عاطفیِ طنز است که به واسطه کنش گران، جریان معنا را به سمتی از شناخت که مورد نظر راوی (سعدی و عبید) است، هدایت می کند تا نگرش انتقادی را نسبت به اجتماع نشان دهد و ارزش های رایج را به چالش فرا بخواند. طنز رساله دلگشا گفتمان اصلی است اما در گلستان گفتمان جانبی، برای تقویت ادب تعلیمی است.

تغییر و تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی پس از انقلاب مشروطه، به تحول و دگرگونی در ادبیات و شعر منجر گردید. نقطه ی اوج این تحولات را می توان در اشعار نیما و پیروانش یافت. غزل نیز از تاثیر این تحولات برکنار نماند. پس از گسترش شعر نیمایی و سپید، رهروان طریق نیما که به توانایی و انعطاف غزل برای پذیرفتن انواع مضامین و حس و حال های مختلف ایمان داشتند، با تلفیق عناصر شعر آزاد و غزل سنتی و به ویژه استفاده از پیشنهاد نیما مبنی بر وصف و روایی کردن شعر، نوعی دیگر از غزل را رقم زدند که غزل نیمایی یا نو نامیده می شود. پس از انقلاب اسلامی که در واقع رجعت به سنت ها و ارزش های ملی و مذهبی بود، غزل به عنوان محبوب ترین قالب سنتی با اقبال فراوان روبرو شد و با توانایی و هوشمندی شاعران نوغزلسرای جوان و جویای نام و گاه افراطی، به نوآوری، هنجارگریزی و سنت شکنی-های گسترده ای دست یافت. در این رساله پس از تعریف جریان و برشمردن تفاوت های آن با سبک و مکتب، غزل معاصر به نه دوره و جریان متمایز تقسیم می شود که عبارتند از: 1- مشروطه 2- فترت 3- رمانتیک فردی 4- رمانتیک اجتماعی 5- سمبولیک اجتماعی 6- غزل مقاومت 7- دفاع مقدس 8- مدرن (نو و فرم) 9- پست مدرن. سپس ویژگی های هر جریان از شش منظر زبان، شکل/فرم، خیال، موسیقی، محتوا و عاطفه مورد پژوهش و مداقه قرار می گیرد. نتیجه این است که جریان های مذکور در شکل گیری و بالندگی خود تحت تاثیر مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، ورود عناصر شعر نیمایی و آزاد، مکاتب و ادبیات غرب و جریان ها و سبک های شعری قبل از خود قرار گرفته اند. این ویژگی ها و نوآوری های منحصربه فرد غزل معاصر را نسبت به تمام ادوار غزل فارسی متمایز می سازد و جریان اصلی غزل معاصر، استوار و پوینده، جوابگوی بسیاری از نیازهای ادبی، عاطفی و اجتماعی نسل امروز می باشد.

چکیده یکی از موضوعات مهم در بررسی جریان های فکری در حماسه های ملی ایران، حضور عناصر اسلامی در بطن منظومه های پهلوانی است که محققان از آن به انطباق یا تلفیق یاد کرده اند.باید در نظر داشت که فضای داستانی منظومه های پهلوانی مربوط به پیش از اسلام بوده است و سرایندگان و پردازندگان این داستان ها در دوران اسلامی می زیسته اند؛ بنابراین طبیعی است که شاعران این منظومه ها برای توجیه آثار خود ناگزیر به حذف برخی از حادثه ها یا رخدادهای داستان بوده اند که با عقاید اسلامی سازگار نبوده است و مواردی را که با نگرش های اسلامی سازگارتر بوده در بطن داستان وارد کنند. از سوی دیگر شاعران در سرودن این داستان ها خواه و ناخواه برخی از عقاید فکری و دینی خود را در بطن منظومه های حماسی جای داده اند؛ در واقع برای پذیرش این داستان ها نزد عموم مردم، عناصر دینی اسلامی در دوره های پس از اسلام وارد منظومه هایی شد که داستان هایشان مربوط به پیش از اسلام بود؛ یعنی پردازندگان این داستان ها به نوعی به آمیختگی جریان های دینی و ملی روی آوردند که برخی محققین از آن به انطباق یا تلفیق یا اختلاط عناصر ملی و دینی یاد می کنند. در این رساله منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه از منظر جریان شناسانه (به تکیه بر نگرش های دینی سرایندگان آن ها) بررسی شده اند.که عبارتند از: گرشاسب-نامۀ اسدی طوسی، کوش نامه و بهمن نامۀ ایرانشاه/ایرانشان بن ابالخیر، سام نامه، زرین قبانامه، فرامرزنامۀ بزرگ، شهریارنامه و بانو گشسب نامه، برزونامه، کک کوهزاد و فرامرزنامۀ کوچک. پس از مطالعه و بررسی دقیق منظومه های پهلوانی، نتایج نگرش-های تلفیقی به دست آمده با توضیحی مختصر بیان شده است که عبارتند از: حضور پیامبران در منظومه های پهلوانی، نبرد سام و عوج بن عنق در سام نامه، انعکاس آیین فتوت در جهانگیرنامه، داستان نبرد شداد و سام، انعکاس نگرش های عرفانی در منظومه های پهلوانی، رسالت های پهلوانانۀ قهرمانان در منظومه های پهلوانی. این رساله از پنج بخش تشکیل شده است: فصل نخست پس از مقدمه، طرح پژوهشی است. فصل دوم، کلیات پژوهشی که شامل توضیحی دربارۀ مفهوم جریان شناسی وجریان-های مهم شعری مانند غزل نو و شعر منثور و هم چنین شناخت جریان های منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه است. فصل سوم روش تحقیق و فصل چهارم تبیین پژوهش است که در این فصل به طور تفصیلی به تاثیر ا