اسماعیل همتی ازندریانی

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود از دوران ماقبل تاریخ چون پلی برای مبادله ی فرهنگ های غربی و شرقی بوده است و ترقی شایان توجه ایران در زمینه های گوناگون در دوره ساسانی تا حد زیادی مرهون ازدیاد تجارت شرق و غرب در این دوره است. گرچه آغاز روابط سیاسی و اقتصادی بین ایران و چین به دوره ی اشکانیان بازمی گردد اما در دوره ی ساسانی در اثر رونق تجارت، ارتباطات گسترده ای نیز بین دربار چین و دولت ساسانی شکل گرفت. بر این اساس منابع مکتوب و داده های بدست آمده، شکل گیری و گسترش روابط ایران و چین در دوره ساسانی از سه جنبه اصلی قابل بررسی است که شامل روابط تجاری دو کشور از طریق جاده ابریشم، روابط سیاسی بین دربار ساسانی و چین و رواج ادیان غیرچینی توسط ایرانیان در چین. هرسه عامل ذکر شده زمینه ساز انتقال و تاثیر فرهنگ ایرانی در فرهنگ چین شد . سوال مهم این است که فرهنگ ساسانی در کدام طبقه از طبقات اجتماعی چین تاثیرگذارتر و ملموس تر است؟ طبیعتا این تاثیرات در اولین مرحله در دربار و خانواده ی سلطنتی شکل می گیرد مخصوصا به واسطه روابط سیاسی و پس از آن اشراف و ثروتمندان که قدرت خرید کالاهای لوکس ایرانی را داشتند، از این تاثیرات بهره مند شدند. تنها جنبه ای که به صورت گسترده در کل جامعه چین در حال انتشار بود، تاثیرات مذهبی بود که بدون در نظر گرفتن طبقه اجتماعی، جایگاه و ثروت و دارایی افراد در قلب آن ها نفوذ می کرد و گاها به صورت غیرمستقیم موجب انتقال فرهنگ ایرانی نیز می شد.

چنین به نظر می رسد که عمده فعالیت های علمی باستان شناسی تا کنون بیشتر بر نواحی غربی ایران تمرکز داشته اند. از این رو نواحی شرقی نیاز به مطالعات بیشتری دارند. حوزه تمدنی شرق ایران که از آسیای مرکزی تا خراسان و سپس سیستان تا دره سند و سواحل مکران(بلوچستان) را در بر می گیرد قلمرویی وسیع است. این حوزه تمدنی به دلیل تجزیه دو حوزه سیاسی ایران و هند و تشکیل دو کشور افغانستان و پاکستان در قرون معاصر شکل جدیدی به خود گرفته است. صرف نظر از خراسان، گوشه جنوب شرقی ایران که محدوده کرمان، سیستان تا جاسک را در بر می گیرد، با ابهامات تاریخی و باستان شناسی بسیار روبرو است. این حوزه تمدنی از یک سو با حوزه اقیانوس هند از یک سو با دره سند و از سوی دیگر با نواحی داخلی فلات ایران همچون سیستان و کرمان در ارتباط بوده است. ضمن آنکه می توان این تمدن ها را به صورت جوامعی مستقل نیز مورد مطالعه قرار داد. نواحی بم و بمپور و شهداد از این حیث اهمیت دارند و لازم است ارتباط و اتصال تمدن های جنوب شرقی ایران با فلات مرکزی مانند کرمان، یزد و فارس مورد توجه قرار گیرد(تبریزی نیا،1382: 20). ناحیه منظر فرهنگی بم یا دار الاربعه بم، در انتهای شرقی کرمان قرار دارد و شامل شهرستان های کنونی بم، نرماشیر ، فهرج و ریگان است. ناحیه ای که هم اکنون منظر فرهنگی بم نامیده می شود، حداقل از قرن هفتم هجری تا دوره قاجار از آن با عنوان اربعه بم یاد شده است. اما پیش از آن و در متون جغرافیای تاریخی اغلب در ذیل نواحی بم از آن ها نام برده اند. نیمه شرقی این منظر فرهنگی، مناطق فهرج و ریگان را در بر می گیرد. شهرستان های ریگان و فهرج در حاشیه جنوبی کویر لوت و در مرز کرمان با منطقه سیستان و بلوچستان و خراسان واقع شده و کمتر مورد مطالعه قرار گرفته اند. علیرغم چهره خشک کنونی این سرزمین، آثار تاریخی به جا مانده حاکی از واقعیتی متفاوت در گذشته است. شرایط مساعد طبیعی و قرار داشتن این منطقه در محل تلاقی راههای بازرگانی مهمی که آسیا و خلیج فارس را به هم متصل می نمود باعث احداث جاده ها و قلاع، کاروانسراها، مناره ها و سکونتگاه هایی گردیده که به دلیل وجود بستر مساعد طبیعی شکل گرفته و به صورتی لازم و ملزوم توسعه یافته اند. این منطقه در جنوب راه اصلی ابریشم و در مسیر جاده ادویه بین اروپا و چین قرار داشت و از نظر بازرگانی منطقه ای کلیدی در مسیر

شهرستان دره شهر در بخش شرقی استان ایلام قرار گرفته است. انجام فعالیت های متعدد باستان شناسی در این شهرستان ، گواه غنای مواد فرهنگی متعلق به دورۀ ساسانی در این منطقه است. این مهم در کنار عدم انجام پژوهشی مستقل در رابطه با استقرار ساسانیان در این منطقه پیش از نابودی و تخریب آثار شناسایی شده، از جملۀ دلایل و ضرورت های انجام پژوهش حاضر است. در این پژوهش تلاش گردیده است تا به سوالاتی چون؛ مهمترین عوامل جغرافیایی در مکان گزینی محوطه های ساسانی در شهرستان دره شهر( درۀ سیمره)، میزان پیچیدگی استقرارهای دوران ساسانی در این شهرستان، برهم کنش و ارتباطات استقرارهای یکجانشین و کوچ نشین این شهرستان در دورۀ ساسانی و در نهایت ویژگی های کلی سفال-های ساسانی آن و ارتباطات منطقه ای و فرامنطقه ای شهرستان دره شهر در دورۀ ساسانی پاسخی مناسب و متناسب با شواهد فرهنگی برجای مانده از این دوران داده شود. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و اطلاعات آن براساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده و از جملۀ اهداف اصلی انجام آن؛ شناخت، توصیف و تبیین عوامل مهم جغرافیایی و انسانی در چگونگی شکل گیری استقرارگاه های دورۀ ساسانی، درک شیوه های معیشتی ساکنان ساسانی شهرستان دره شهر، استخراج و فهم میزان پیچیدگی ساختارهای اداری، اقتصادی و اجتماعی این دوران و در نهایت توصیف و تبیین ارتباطات منطقه ای و فرامنطقه ای شهرستان دره شهر با استناد به شواهد فرهنگی( سفال) در دوران ساسانی است. برآیند پژوهش نشان می دهد، الگوی استقراری محوطه های ساسانی شهرستان دره شهر از نوع خوشه ای و فاصله از منابع آبی و پس از آن شیب زمین و ارتفاع از مهمترین عوامل موثر بر پراکندگی و الگوی استقراری محوطه های ساسانی در این منطقه بوده است. از سویی دیگر، افزایش تعداد آثار دورۀ ساسانی نسبت دوران پیش از خود در شهرستان دره شهر، به نوعی نشان دهنده افزایش جمعیت ساکن در این منطقه است و این مهم حکایت از تشکیل و افزایش رتبه بندی ها و طبقه بندی های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در این منطقه داشته که مدیریت آنها بدون شک نیازمند وجود خرده نظام هایی با نهادها و سازوکارهایی ویژه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بوده است. علاوه براین، توانایی محیطی شهرستان دره شهر در تامین شرایط لازم برای انجام فعالیت های کشاورزی و دامداری و عرض جغرافیایی کم آن، باعث گردیده تا کشاو

معماری دست کند گونه ی خاصی از معماری بومی است که در نقاط مختلف سرزمین پهناور ایران قابل مشاهده است. این نوع معماری نیازی به هیچ نوع مصالح ساختمانی ندارد و از زدودن توده های صخره ای فضا تولید می شود. در ایران گونه-های متفاوتی از معماری دست کند شناسایی شده که گاهی در دل صخره ها یا کوهستان ها ایجاد شده و گاهی در دل زمین به صورت فضاهای دست کند ایجاد شده اند. با توجه به شرایط خاص و محدودیت مطالعاتی که در مورد مجموعه آثار معماری دست کند به ویژه دست کندهای زیرزمینی وجود دارد سبب شده تا این آثار بیشتر از دیدگاه معماری مورد بررسی قرار گیرد و به جنبه ی باستان شناسانه آن ها به طور شایسته پرداخته نشود. از نمونه های جالب توجه معماری دست کند ایران می توان به مجموعه آثار معماری دست کند زیرزمینی ارزانفود همدان اشاره کرد که در سال 1389 بر اثر فعالیت اکتشاف معدنی به صورت اتفاقی کشف شد. این محوطه در 30 کیلومتری جنوب شرق شهر همدان و به فاصله 2 کیلومتری جنوب روستای ارزانفود واقع گردیده است. هنگام کشف و شناسایی این مجموعه همانند سایر مجموعه آثار معماری دست کند ایران با سوالات متعددی مطرح بود از جمله اینکه مجموعه آثار ارزانفود چه زمانی ایجاد شده، در چه دوره هایی مورد استفاده قرار گرفته و همچنین این مجموعه وسیع و گسترده با فضاهای متعدد با چه هدف و کاربری ایجاد گردیده است. به همین دلیل نگارنده با استفاده از روش تحقیق میدانی، مطالعات آزمایشگاهی، پژوهش کتابخانه ای و همچنین مطالعات تطبیقی یافته ها امیدوار است روند مثبتی در این حوزه مطالعاتی و مجموعه ارزانفود ایجاد کرده باشد. با توجه به سوالات مطرح شده اولین فصل از پژوهش های باستان-شناسی در این مجموعه در سال 1389 آغاز گردید و فصول دوم، سوم و چهارم این پژوهش ها نیز در سال های 1390، 1391 و 1393 پیگیری شد. از مهمترین نتایج حاصل از این پژوهش ها می توان به شناسایی بیش از 70 فضای دست کند زیرزمینی شامل اتاق ها و سالن های مرتبط با یکدیگر است که به صورت دست کند در عمق های متغییر 3 تا 7 متری از سطح محوطه ایجاد گردیده اند، اشاره کرد. از نتایج دیگر می توان به دوره های زمانی استفاده از مجموعه در دوره های اشکانی، ساسانی و سپس در قرون میانی و متاخر اسلامی را ارائه نمود. همچنین مشخص گردید که ارتباط فضاهای زیرزمینی با سطح محوطه از طریق ورودی های راه پله ای شکل